हँसियाको गीतमा हथौडाको संगीत
–शोभित नेपाल
आऊ किसान मजदुर हो, सबै उठौं
आफ्नो अधिकार लिनलाई जुटौं
यस्तै भाका र आग्रह पस्कदै ५ वर्ष पार गरिसक्यो मजदुर शहिद स्मृति साँस्कृतिक परिवारले । नाचघर र प्रज्ञाभवनका आँगनमा नाच्दै अनि राजधानीका टोल–टोल र चोक–चोकमा यस्तै आव्हान गर्दै जारी छ उसको सांगीतिक यात्रा । कम्युनिष्ट पार्टीको झण्डामा हँसियाको चिनो छ अनि छ हथौडाको चित्र । यसको अर्थ लाग्छ कि कम्युनिष्ट पार्टी किसान र मजदुरको हितैषी हो । त्यसैले पनि कम्युनिष्ट पार्टीको शक्ति भनेकै मजदुर र किसानको शक्ति हो । त्यही शक्तिमध्येको एक मजदुरको पनि निकै ठूलो भूमिका छ एकीकृत माओवादीको आन्दोलन र उसले पाएको उचाइमा । एकीकृत माओवादीलाई अहिलेको अवस्थामा पु¥याउन सयौं संगठित र असंगठित मजदुरहरुले कुर्बानी गरे लडाइँमा, राजतन्त्रको जरो उखेल्ने क्रममा काँडाले घोचिएर थुपै्र मजदुरहरुले ज्यान चढाए अनि गणतन्त्रको घाम झुल्क्याउन धेरै कुल्लीहरुले बलिदान दिए । तिनै मजदुर शहिदहरुको स्मृतिमा बनेको हो यो साँस्कृतिक परिवार । किसानका मर्कामा मजदुरका व्यथा मिसाउँदैछ, किसानका कष्ट गाउँदैछ, मजदुरका हैरानी सुसेल्दैछ अनि हँसियाको गीतमा हथौडाको संगीत भरेर पस्कँदैछ ।
आऊ किसान मजदुर हो, सबै उठौं
आफ्नो अधिकार लिनलाई जुटौं
यस्तै भाका र आग्रह पस्कदै ५ वर्ष पार गरिसक्यो मजदुर शहिद स्मृति साँस्कृतिक परिवारले । नाचघर र प्रज्ञाभवनका आँगनमा नाच्दै अनि राजधानीका टोल–टोल र चोक–चोकमा यस्तै आव्हान गर्दै जारी छ उसको सांगीतिक यात्रा । कम्युनिष्ट पार्टीको झण्डामा हँसियाको चिनो छ अनि छ हथौडाको चित्र । यसको अर्थ लाग्छ कि कम्युनिष्ट पार्टी किसान र मजदुरको हितैषी हो । त्यसैले पनि कम्युनिष्ट पार्टीको शक्ति भनेकै मजदुर र किसानको शक्ति हो । त्यही शक्तिमध्येको एक मजदुरको पनि निकै ठूलो भूमिका छ एकीकृत माओवादीको आन्दोलन र उसले पाएको उचाइमा । एकीकृत माओवादीलाई अहिलेको अवस्थामा पु¥याउन सयौं संगठित र असंगठित मजदुरहरुले कुर्बानी गरे लडाइँमा, राजतन्त्रको जरो उखेल्ने क्रममा काँडाले घोचिएर थुपै्र मजदुरहरुले ज्यान चढाए अनि गणतन्त्रको घाम झुल्क्याउन धेरै कुल्लीहरुले बलिदान दिए । तिनै मजदुर शहिदहरुको स्मृतिमा बनेको हो यो साँस्कृतिक परिवार । किसानका मर्कामा मजदुरका व्यथा मिसाउँदैछ, किसानका कष्ट गाउँदैछ, मजदुरका हैरानी सुसेल्दैछ अनि हँसियाको गीतमा हथौडाको संगीत भरेर पस्कँदैछ ।
एकीकृत नेकपा (माओवादी) आबद्ध अखिल नेपाल ट्रेड युनियेन महासंघको सक्रियतामा ०६३ सालमा मजदुर शहिद स्मृति साँस्कृतिक परिवारको गठन भएको हो । त्यतिबेला आरती विकले यसको नेतृत्व गरेकी थिइन्, टोली २५ जनाको थियो । मूक्तिको उज्यालो खोज्ने अभियानमा रहेको आन्दोलनमा सघाउँदै र गीत, कला अनि संगीतको माध्यमबाट भ्रममा लटपुटिएका शहरिया चेतना भताभुङ्ग पार्दै जारी राख्यो उसले आफ्नो यात्रा । केही समयपछि टोलीको नेतृत्व नवीन लामाले गरे । आफुभन्दा अग्रज कलाकर्मीहरुबाट सिक्दै अनि अलमलिएका खुट्टाहरुलाई पोख्त बनाउँदै जारी राख्यो नाचगान । आफन्त चुँडिएका आत्माहरुमा मलम लगाउँदै र मूक्ति पर्खिरहेका मनहरुलाई विश्वास दिलाउँदै निरन्तर अघि बढ्दै रह्यो । ५ वर्षदेखि मञ्च र आँगनहरुमा गीतिनाटक पस्कँदै अनि आफ्ना रचनाहरुमा चेतनाका स्वर गुन्जाउँदै आएको मजदुर शहिद स्मृति परिवारको नेतृत्व अहिले लक्ष्मी गुरूङले गरिरहेकी छन् ।
१० वर्षे युद्धकालमा पनि साँस्कृतिककर्मीहरुले ज्यादै कष्टपूर्ण तरिकाले गला र कला प्रस्तुत गरिरहे । स–साना मादल, निगालोका मुरली अनि थोत्रा हारमोनियमका सहारामा मूक्तिका स्वर बाँडिरहे गाउँबस्तीमा । खरले छाएका मसिना घरका चौकुने आँगनमा नाच देखाउँदै हिँडे टोल–टोलमा । आँगनका एउटा कुनामा उभिएर गाउँथे गीत र नाच्थे आँगन ढाक्दै । तर अहिले परिस्थिति अलिक फेरिएको छ । गीत र संगीतमा मूक्तिकै बासना आएपनि, संघर्षकै बाटोमा पाइलाहरु चल्दै गरेपनि र उन्मूक्ति खोज्ने मनहरु मूक्तिमार्गमै दौडिइ रहेपनि तरिका पहिलेको भन्दा अलिकति भिन्नै बनेको छ । पहिला आफ्नै गाना र बजानामा नाचगान हुन्थ्यो तर अहिले प्रायः म्युजिक ट्रयाक चल्छ । ‘त्यस्तो अवस्था नहोस् भन्नका लागि हामी सचेत छौं ।’ यस्तो स्थितिले कलाकर्मीको सृजनात्मक क्षमतामा कमी आउला नि भन्ने जिज्ञासामा संयोजक लक्ष्मीको जवाफ यस्तो छ । शान्तिका छहारीसँगै सांगीतिक यात्रा चलेपनि, नाचघर र प्रज्ञाभवनका आँगनमा नाच पस्किएपनि, सीडी प्लेयरबाट ट्रयाक बजाउँदै अभिनय गरेपनि बाटो र उदेश्य नछोड्ने अठोट देखिन्छ यी कलाकारहरुमा । मनभित्र झाङ्गिएको परिवर्तनको बिरुवा मर्न नदिने संकल्प पाइन्छ यी कलाकारहरुमा ।
जनयुद्ध र आन्दोलनको बलमा हुर्कदै गरेको गणतन्त्रको छहारीमुनि बस्न नपाएको अनुभव पनि गर्छन् यी साँस्कृतिककर्मीहरु । हुन त गणतन्त्रको घामले सबै नेपालीलाई छुनुपर्छ, चिसोमा कठांग्रिइरहेका वृद्ध ज्यानहरु पनि तातिनुपर्छ गणतन्त्रको घामले । गाउँबस्ती, शहरका गल्ली अनि ठूल्ठूला भवनका आँगनमा मूक्तिका भाका सुसेल्दै हिँड्ने कलाकारको मात्रै सवाल होइन, छाक टार्न बनिबुतो गर्ने गरिबहरुले पनि अनुभूति गर्नुपर्छ गणतन्त्रको । शरीर कुप्रिएपनि डोकोमा पानीको गाग्रो नबोकी धरै नपाएका वृद्धाहरुलाई सेक्नुपर्छ गणतन्त्रको घामले, लडाँइका बेला सरकारी निशानामा परेर सन्तानको नामोनिशाना मेटिएका वृद्धहरुले ताप्न पाउनुपर्छ गणतन्त्रको घाम अनि हातमुख जोर्नका दुधे बालक पिठ्युँमा बोकेर सडक बढार्ने महिलाहरुले अनुभूति गर्नुपर्छ गणतन्त्रको । हो, यी कलाकर्मीहरुको पनि मन नकुँडिने होइन । हिजो सँगै काम गरेका निकै साथीहरु सयलका दिन बिताउन थालेका छन् । हिजो एउटै थालमा सँगै जुठो खाएका सहयोद्धाहरु अहिले घर अनि सम्पत्ति जुटाउने कसरतमा लागेका छन् । हिजो आपूmहरुलाई मर्न प्रेरित गर्ने कमाण्डरहरु आजका दिनमा लखपति र करोडपति बन्दै गइरहेका छन् । जीवन र मूक्तिको आस्था बोकेको पार्टीमा यस्ता विकृति बढ्दै गएपनि महाकवि देवकोटाले भनेजस्तै उनीहरु एकदिन उदाउने ‘सुनको बिहान’ को पर्खाइमा देखिन्छन् उनीहरु । जनयुद्धले बनाएको संस्कृति विकृत अवश्यै बनेको छ । तैपनि, समयको अन्तरालमा त्यी मेटिनेमा विश्वस्त देखिन्छन् ।
करिब २० जनाको संख्यामा रहेको मजदुर शहिद स्मृति साँस्कृतिक परिवारको बसाइ सामूहिक हो । गरिबहरुको मूक्तिका लागि गरिबहरु नै जुट्नुपर्छ अनि कस्सिनुपर्छ आन्दोलनमा । गरिबकै कलाकार भएकोले उनीहरुका लागि पनि कष्ट नौलो अनुभव होइन । सामूहिक बसाइ, सामूहिक खानपान, सामूहिक रिहर्सल अनि सामूहिक जीवन उनीहरुको दैनिकी हो । कतै पस्तुत गरिने कार्यक्रममा पस्किइने प्रस्तुतिको तयारी अनि नाचगानको रिहर्सलबाहेक उनीहरुको समय सामूहिक अध्ययन र छलफलमा बित्ने गर्दछ । कविता, गीतजस्ता रचना पनि कोर्छन् उनीहरु । दिनचर्या साँच्चै नै फौजी तरिकाको देखिन्छ । सामूहिक बसाइको विशेषता पनि त्यही हो । यथार्थ के पनि हो भने विगतदेखि नै माओवादीले कलाकर्मीलाई साँस्कृतिक सेना मान्दै आएको छ ।
यही साँस्कृतिक टोलीका कलाकारहरुका साथै अन्य सर्जकहरुका सिर्जना पनि समेटेर एउटा गीति एल्बम पनि प्रकाशनमा आएको छ । ‘मजदुरका आवाजहरु’ नामक गीतिएल्बम झण्डै २ वर्षअघि बजारमा ल्याएको हो यही टोलीले । एल्बममा चेतन सापकोटाका साथै टोलीकै कलाकारले संगीत गरेका गीत संग्रहित भएका छन् ।
चुमेर हेर यहाँको माटो बोल्छ कि बोल्दैन
छोएर हेर यो रातो झण्डा शहिद बोल्छ कि बोल्दैन
छोएर हेर यो रातो झण्डा शहिद बोल्छ कि बोल्दैन
यस्तै यस्तै मर्मस्पर्शी, कर्णप्रिय र चेतनायुक्त गाना समेटिएका छन् एल्बममा । खुसीराम प्राखिनजस्ता वरिष्ठ कलाकारको रचना छ अनि नेपालको सांगीतिक क्षेत्रमा प्रसिद्धि पाएका चेतन सापकोटाले पनि संगीत र स्वर भरेका छन् । एल्बममा १० वटा गीत संग्रहित छन् । यिनै गीतहरुमा नाच पनि पस्किसकेका छन् यी कलाकारहरुले ।
शान्तिकालीन समयमा पनि बाँच्नका लागि गा¥हो छ । खानपान र बासस्थानको खर्च अखिल नेपाल ट्रेड युयिनेन महासंघले व्यवस्था गर्छ । तैपनि, अभावमा दिनहरु कटाउँदै र आन्दोलन चर्काउँदै आएको माओवादी अनि ऊनिकटमा संगठनहरु तल्लो स्तरको जीवन बिताइरहेका छन् । दिनभर कार्यक्रमहरुमा सांगीतिक प्रस्तुति दिएर फर्कदा बेलुका नुन र तेलको समस्या ज्युँका त्युँ छ । यही अभाव टार्नका लागि स्वाबलम्बी हुने उपायको खोजीमा छन् उनीहरु । दैनिक खर्चको अभावमा पिरोलिनुपर्ने अवस्थाको अन्त्यका लागि विकल्पको खोजी हुँदैछ । स्वाबलम्बी हुनेबारे माथिल्लो तहसँग छलफल गरी छिट्टै नै निधो गरिने संयोजक लक्ष्मी गुरूङको भनाइ छ ।
चीनमा साँस्कृतिक रुपान्तरणको अभावले प्रतिक्रान्तिका भएको बताइन्छ । मानिसका मनहरु बदलिन नसक्दा, मानिसका आत्माहरु फेरिन नसक्दा ३० वर्ष नपुग्दै जनवादी व्यवस्था गुमेको भनिन्छ । तर नेपालमा भने साँस्कृतिककर्मीको कारणले प्रतिक्रान्ति हुन्छ कि भन्ने आशंका गर्छिन् संयोजक लक्ष्मी । साँस्कृतिक मोर्चाका कमाण्डरहरुले मोर्चाको भूमिका कि त नबुझेको कि त बुझेर पनि बुझपचाएको लाग्छ उनलाई । मोर्चाका नेतृत्वहरुले विभाजित नभइकन ‘रातो लालटिन’ को तयारी गर्नुपथ्र्यो । तर, बिडम्बना ! साँस्कृतिक मोर्चा हाँक्ने नेताहरु सानो घेरामा रमाउन थालेर पनि समस्या बढेको बताउँछिन् लक्ष्मी । जनयुद्धमा बनेको साँस्कृतिक बटालियन छिन्नभिन्न हुनुमा साँस्कृतिक नेतृत्वहरुको पनि कमजोरी हो । त्यति ठूलो संख्याका कलाकारहरुलाई जोगाउने र गुणात्मक वृद्धि गर्ने भन्दा पनि ‘तेरो’ र ‘मेरो’ को व्यावहार गर्ने स्तरमा खसे उनीहरु ।
नेपाली क्रान्तिमा पनि ‘रातो लालटिन’ पस्कने जिम्मा तिनै कलाकर्मीहरुले लिनुपर्छ । तर, युद्धकालमा गठन भएका साँस्कृतिक बटालियनहरु दिनहुँ छिन्नभिन्न भइरहेका छन् । हिजो आन्दोलनमा लाग्न आव्हान गर्दै हिँड्ने कलाकारहरु आज कोही खाडी पसेका छन् त कोही कुल्ली बनेर जीवन गुजार्दैछन् । आन्दोलनको बेला नेताहरुको भन्दा शसक्त भूमिका निभाएका कलाकर्मीहरु शान्तिकालीन दिनहरुमा दयनीय जीवन बिताइरहेका छन् । ‘संरक्षक बिनाका टुहुरा’जस्तै भएको छ उनीहरुको हालत । जनयुद्धकालमा सातु खाँदै गीत गाउने कलाकारहरु अहिले घाँस दाउरा गरिरहेका छन् आफ्नै वनपाखामा । टाउको दुख्दा सिटामोल निलेर नाच्नेहरुको पनि उस्तै छ हालत, छाक टार्न आरान चलाउँदैछन् । राजनैतिक क्रान्तिले नै पूर्णता नपाइसकेको अवस्थामा साँस्कृतिक क्रान्ति त झनै परको विषय हो ।
आन्दोलनले जुटाएका साँस्कृतिककर्मीहरु यसरी छरिँदै र निराश हुँदै जाने स्थिति बढ्ने हो भने आगामी लडाँइ कठिन हुनसक्ला किनकि झ्याली पिटाइको भरमा उनीहरु आन्दोलनमा सहभागी हुन्छन् भन्न गा¥हो छ । यसको जवाफ साँस्कृतिक नेतृत्वहरुले दिनुपर्ने ठम्याइ छ लक्ष्मीको । हुन साँस्कृतिक रुपान्तरण कलाकारले नाचेर अनि गीत गाएर मात्रै हुने होइन । नेता, कार्यकर्ता र जनता सबैका सोचहरु फेरिनुपर्छ । संकीर्णताका कुवाहरु अझै खन्दै जाने हो भने साँस्कृतिक रुपान्तरण त होइन, साँस्कृतिक विकृति झनै बढ्ने निश्चित छ । विजयका लागि फाटेका मनहरु सिउनुपर्छ । साँस्कृतिककर्मीहरु अरुभन्दा अलिक बढी भावुक हुन्छन् भनिन्छ । तर त्यही आवरण लगाएर साँस्कृतिक नेतृत्वहरुले उम्कने प्रयास गर्नुहुँदैन । कमजोरीको जिम्मा लिनुपर्छ, सफलतामा गर्व गर्नुपर्छ अनि बाँकी कामका लागि एकजुट हुनुपर्छ ।
–आवरण मासिक, वर्ष १ अंक ४ मा प्रकाशित
No comments:
Post a Comment