दशैंको बिरोध गर्नु गलत हो : बैरागी काइँला

यतिबेला देश तथा विदेशमा रहेका नेपालीहरु दशैंको धुमधाममा छन् । दशैंको पक्ष र विपक्षमा अनेक बहस भए पनि यो साझा पर्वको रुपमा बिकास भएको छ । अहिले चाडको राजनीति गरेर कसैले कसैको बाटो थुन्नु नहुने, भाँजो हाल्न नमिल्ने उनको नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्व कुलपति साहित्यकार एंव संस्कृतिविज्ञ वैरागी काइलाको तर्क छ । संस्कृतिलाई राज्यले हेप्यो भन्ने हिसाबले यत्रो गुनासो र आन्दोलन भइरहेको बेला दशैंको बिरोध गर्नु गलत हुने काइलाको तर्क छ । भन्छन्, ‘अब अर्काको चाडलाई किन विरोध गर्ने ? आफ्नोलाई सम्मान दिएको चाहने हो भने अरुको पनि सम्मान गर्नुपर्दछ । विरोध गर्नुहुँदैन ।’ दशैंको सांस्कृतिक महत्व काइलासँग निराजन बतासले गरेको कुराकानी :-

तस्बिर : आर के अदिप्त गिरि

दशैंलाई राष्ट्रिय चाड मान्ने र यसको विरोध गर्ने पनि भइरहेको छ, अहिलेको अवस्थामा दशैंलाई कस्तो चाडको रुपमा लिइनुपर्दछ ?

दशैं नेपालमा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एक बनाए यता सबै जातजातिले मनाउँदै आएका छन् । यो मनाएर आएको कारण के छ भने सरकारी तवरमा औपचारिक रुपमा विदा दिने र यै बेला सरकारी सांस्कृतिक अनुष्ठानहरू गर्ने चलन चलेर आएपछि जागिरमा पजनी भन्ने सरुवा बढुवा हर्षबढाइ इत्यादि हुन थाल्यो । यसो हुँदा अरु संस्कृतिका मानिसहरूले पनि यसलाई देखासिकीमा मान्न थाले । कति ठाउँमा भने सरकार वा राज्यले मान्न लगायो । कति ठाउँ आफैले रहरले मनाए होलान् । यसरी यो व्यापक भयो । अहिले पनि मान्छेले कतिपयले मान्नुहुँदैन भनेर नमाने पनि सरकारी छुट्टी हुन्छ, औपचारिक विदा मानिरहेकै छन् ।दशैं हिन्दूहरूको चाड भए पनि नेपालमा हिन्दू, बौद्ध वा किरातीको चाड किन नहोस्, अब सबैको लागि समान भएको छ । राज्यले धेरथोर सबैको राष्ट्रिय चाडपर्वमा राष्ट्रिय विदा दिएर आफ्नो चाड मनाऊ भन्न थालेको छ । मान्छेले आफ्नो चाड खुलेर मान्न थालेका छन् । पहिलेदेखि दशैंमा मिठोमसिनो खाउँ चलन चलिआयो । खाइरहेका छन् । राम्रा लुगा लगाउन थालेका छन् । मासु खान थालेका छन् । कसैले कसैलाई नलगाऊ, नखाऊ भन्न भएन ।   सरकारी तवरबाट पहिलेदेखि मनाइदै आएका हुनाले यो राष्ट्रिय चाड बन्न पुगेको हो, र सबै जातजातिले मान्ने चाड बनेको हो ।

नेपाली समाजमा अहिले दशैंको उपादेयता के छ त ?

दशैंको मात्र होइन अब त सबै चाड र तिनमा दिइने छुट्टीहरूको उपादेयता खोज्नुपर्छ । वर्षभरि काम गरिने हुनाले सरकारी तवरबाट काम गरेकोलाई औपचारिक विश्राम गर्ने रुपमा पहिले दशैंमा छुट्टी दिन थालियो । अहिले त बौद्ध, मुसलमान, किराती, पहाड तराईका जातजातिको चाडमा पनि विदा दिइन थालेपछि दशैंको विदा सरकारले घटाएको छ ।पहिले त जातजातिको संस्कृति दबिएको हुनाले उनीहरूले आफ्नो चाडपर्वलाई राम्ररी मान्न पाउने अवस्था थिएन ।अहिले आ–आफ्नो पहिचान, संस्कृति र परम्परा बचाउन र समग्र देशकै विविधता संरक्षण र संवद्र्धन गर्नको लागि देशका सबै जातजातिका चाडपर्वहरूको उत्तिकै महत्व छ । दशैंको जस्तै चासोक, साकेवा अथवा माघीको पनि महत्व उस्तै छ । निजी संस्थामा काम गरिहरहेको भए पनि यी चाडहरू मान्न त छुट्टीको आवश्यकता हुन्छ । छुट्टी पाइसकेपछि त चाड पनि सबैले धुमधामले मान्ने नै भए ।

नेपालमा विभिन्न जातजातिमा सांस्कृतिक पुनर्जागरण आएको मानिन्छ । कतिपयले यसलाई दशैं मान्न नहुने मतसँग जोडेर हेर्ने गरेका छन्, तपाईं के भन्नुहुन्छ ?

यसमा मेरो आफ्नै कुरा छ । अर्काको चाड मान्दिनँ भन्नै पर्दैन । नमानेर घरमा बसे भैगो नि ! अब बाहुनहरू मन्दिर जान्छन् किराती नजाँदा भैगो नि ! किन विरोध गर्नु ? चासोकमा लिम्बू, साकेवामा राई नाच्छन्, बाहुन आएर विरोध गरेका छैनन्, भैगो नि त । त्यसकारण अर्काको चाडलाई विरोध गर्नुको सट्टा आफ्नो चाड र संस्कृति संरक्षण गर्नतिर लाग्नुपर्छ । त्यसलाई बरु सांस्कृतिक पुनर्जागरण आएको मान्न सकिएला, तर अर्काको चाडलाई आक्षेप लाउनु हुँदैन । किनभने अहिलेसम्म नेपालमा विविध जातजातिका संस्कृतिलाई राज्यले हेप्यो भन्ने हिसाबले यत्रो गुनासो र आन्दोलन भइरहेको छ भने अब अर्काको चाडलाई किन विरोध गर्ने ? आफ्नोलाई सम्मान दिएको चाहने हो भने अरुको पनि सम्मान गर्नुपर्दछ । विरोध गर्नुहुँदैन ।

दशैं कहिलेकाही राजनीतिको विषय बन्छ नि !

मुलुकको जनसंख्या हेर्ने हो ठूलो संख्या हिन्दूहरूको छ । जनजातिहरू ३७ प्रतिशत भए पनि सबैको संस्कृति मिल्दैन । एउटै डफ्फामा पहाडे हिन्दू र मधेसको हिन्दू जोडेर हेर्ने हो भने दशैं मनाउनेहरूको संख्या ठूलो छ । त्यसैले उनीहरूको चाड ठूलो देखिने भो । सबैले देख्ने भो । छ लाख राई र चार लाख लिम्बूले मनाएको चाड वा एक सय  जनाले मनाउने कुसुन्डाले मनाएको चाड कसले देख्ने ? दशैंको परम्परा अहिले सुरु गरिएको पनि होइन, पुरानो हो । पहिले पन्ध्र दिन छुट्टी हुन्थ्यो, अहिले कटाएर सात दिनमा झर्यो । यो परिवर्तित समयको मागले गर्दा भएको हो । समय सापेक्ष परिवर्तनहरू हुँदै जान्छन् । न्याय स्थापित हुँदै जान्छन् । अहिले चाडको राजनीति गरेर कसैले कसैको बाटो थुन्नु हुँदैन । भाँजो हाल्नुहुँदैन ।

दशैंको खानपान संस्कृति छ नि !
मान्छेलाई नखा भन्नु हुँदैन, तर हैसियत अनुसार खानुपर्छ, ऋण काढेर घिउ खानुहुँदैन । सरकारले तलब बढाएको हुन्छ । महंगी जताततै बढिसकेको हुन्छ । सागसब्जीको मूल्य बढेको छ । यातायातको भाडा कति बढ्यो ? यो सबै हेरिकन खानपानमा चाहिँ आम नागरिक आफैले याद गर्नुपर्छ, तर के हो भने वर्ष दिन नखाइकन दशैंको उपलक्ष्यमा साँचेर अलि बढी खान्छु, र मजा गर्छु भन्ने हो भने साँच्नेले चाहिँ खाँदा हुन्छ । ऋण काढेर धेरै खानु राम्रो होइन । खाँदा स्वास्थ्यलाई पनि ध्यान दिनुपर्छ ।

नेपालका विविध जातजातिको संस्कृति फरक छ, यिनीहरूमाझ सांस्कृतिक सम्बन्ध कसरी गाँसिएको छ ?
राजनीतिक हिसाबले हामी नेपाल देशको नागरिक हौं । यो देशको नागरिक भएको हिसाबले हाम्रो राष्ट्रियता नेपाली हो, त्यही नेपाली राष्ट्रियतामा हामी सबै आवद्ध छौं । दोस्रो, हामी विविध संस्कृति अनुसरण गर्ने मान्छे हौं । नेपालको संस्कृति सबै संस्कृतिको एकमुष्ट योग मिलेर बन्नुपर्छ भन्ने दाबी चाहिँ जनजातिहरूको हो । कुनै ठूलो समूहको संस्कृति मात्र राष्ट्रिय संस्कृति नहोस्, सबै संस्कृतिलाई नेपाली संस्कृति मानियोस् भन्ने चाहने हो भने हामीले एक अर्काको संस्कृतिलाई सम्मान गर्नु आवश्यक छ । आफनो संस्कृतिलाई पनि अरुले सम्मान गर्ने वातावरण सिर्जना गरियो भने हामी अविभाजित भएर मिलेर जसरी बसेका छौं, त्यसलाई हामी अझै पनि सुदुर भविष्यसम्म कायम गर्न सक्छौं ।

दशैंको पौराणिक कथामा आर्य र अनार्यको हारजीतको कथाले चस्काएको देखिन्छ?

कसको जीत कसको हार भन्ने कुरा इतिहासको अर्के कुरा हो । आफ्नो राज्य भएका जातजातिलाई पृथ्वीनारायणले जिते त, उनीहरूको पनि राज्य थियो नि त ! नेवारहरूलाई उनले जिते, नाक काटीकाटी मारे । राईहरूलाई पेट घोची–घोची मारे । लिम्बूहरूलाई हात डढाइडढाइ खेदे, तर बस्यौं नि त अहिले सबै मिलेर । तीन शहरमा ठूला–ठूला तीन वटा मल्ल राज्यहरू थिएनन् र ? बाइसी चौबिसी राज्य थिएनन् र ? पूर्वमा किरात प्रदेशहहरू नभएका हुन् र ? तर पृथ्वीनारायण शाहको विजय पछाडि बनेको जो नयाँ नेपाल हो, त्यसमा विगत बिर्सेर मिलेर बस्यौं नि त । खाली आग्रह के हो भने जित्नेले हार्नेहरूलाई हामीले जितेको भन्ने दुराग्रह राख्नुहुँदैन, अनि उहिले हाम्रो राज्य हरण भो भनेर जित्नेहरूलाई पनि दागा धरेर दुराग्रह गर्नु हुँदैन । अब हामीले समान हिसाबले पहिलेका सबै कुराहरू बिर्सिकन मिलेर बस्नुपर्यो ।

दशैंको बारेमा त धेरै पौराणिक आख्यान वा कथाहरू छन्, यी कस्ता साहित्य हुन् ?

दशैंको बेलामा साहित्यिक गोष्ठीहरू हुन्छन् । कतिले रमाएर दशैंको महत्व गाएर लेखे । कसैले दशैंले टाँट पल्टायो भनेर उपन्यास कथा लेखेका होलान् । त्यसलाई दशैं साहित्य हो भनेर भन्न मिल्छ कि मिल्दैन म जान्दिनँ, तर दशैंले दिएको सुख र दुःखको बारेमा साहित्यमा थुप्रै लेखिएका छन् । पौराणिक कथालाई पनि जोडेर लेखिएका छन् । किरातहरूले मानेको साकेलामा वा चासोकमा पनि पौराणिक कथा जोडिन्छ नि त ।हरेक चाड संस्कृतिसँग सम्बन्धित भएपछि त्यो संस्कृतिको सम्बन्ध आदिमकालको त्यो जाति र समुदायको इतिहाससँग जोडिन्छ । त्यसकारण अहिले हामीले आफ्नो चाड मनाउनु भनेको आदिमकालको पुर्खासँग सम्बन्ध स्थापित गर्नु पनि हो । सम्बन्ध मर्न नदिनु हो । हामीले मिथक सम्झेकै त्यसै कारणले हो । पुराशास्त्र वा मिथोलोजी र मिथक भनेर सम्झेको हामीले सम्झिएको कारण आदिम र वर्तमानलाई एकै ठाउँ पार्नु र हाम्रो सम्बन्ध जहिले पनि अटुट बनाउनका लागि नै हो ।विगत बिर्सियो भने वर्तमान सग्लो हुँदैन । वर्तमान बिर्सेर विगत मात्र हाम्रो राम्रो थियो भनेर मात्र बस्यो भने पनि वर्तमान सबल हुँदैन । त्यसकारण हामीले हाम्रो क्रियाकलाप, हाम्रो इतिहास, हाम्रो उद्देश्य वर्तमान अवस्था गर्नुपर्ने कुराहरूलाई ध्यानदृष्टि पुर्याएर सन्तुलित रुपमा लग्यौं भने हामी सबै मानव समुदाय या नेपाली समुदाय या नेपालका विभिन्न एक सय चौबिस भाषा बोल्ने जनजातिहरू सामाजिक सांस्कृतिक सम्बन्ध बलियो हुँदै जान्छ । त्यसो गर्दा चाडपर्वले सामाजिक सम्बन्धलाई बलियो पार्ने काम बनाउने नै भयो ।

यो अन्तरवार्ता एक बर्षअघि गोरखा सैनिक आवजमा प्रकाशित भएको हो, अहिले पनि उत्तिकै सान्दर्भीक ठानेर यहाँ पुन : प्रकाशित गरिएको छ ।

http://www.nayapage.com बाट साभार